Περιστατικό Πειρατείας ανοιχτά της Μάνης το 1581

Του Γιάννη Μιχαλακάκου
εκπαιδευτικού

Eπίθεση ευρωπαικών γαλέρων σε Τουρκικό καραμουσάλι τον 16ο αιώνα

Ο 16ος αιώνας υπήρξε μια κρίσιμη περίοδος για την Ανατολική Μεσόγειο, καθώς οι δυνάμεις της περιοχής συγκρούστηκαν και διαπραγματεύτηκαν για τον έλεγχο εμπορικών οδών, εδαφών και στρατηγικών πόρων. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής της, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην περιοχή, ενώ οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως η Ισπανία και η Βενετία, προσπαθούσαν να περιορίσουν την επιρροή της.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, υπό την ηγεσία του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1520-1566), εδραίωσε την κυριαρχία της στην Ανατολική Μεσόγειο. Μέσω στρατιωτικών επιτυχιών και διπλωματικών συμφωνιών, οι Οθωμανοί κατέλαβαν καίρια σημεία, όπως η Ρόδος (1522), η Κύπρος (1571), και ενίσχυσαν την παρουσία τους στη Βόρεια Αφρική. Η ναυμαχία της Πρέβεζας το 1538 αποτέλεσε σημαντικό ορόσημο, εδραιώνοντας την οθωμανική κυριαρχία στη θάλασσα (Hess, 1970).
Οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν την Ανατολική Μεσόγειο ως βάση για περαιτέρω επεκτατικές κινήσεις, ενώ ανέπτυξαν ένα δίκτυο εμπορίου που εξυπηρετούσε τις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Η στρατηγική τοποθεσία περιοχών όπως η Κωνσταντινούπολη επέτρεψε στους Οθωμανούς να ελέγχουν τους διαδρόμους μεταξύ Ανατολής και Δύσης (Imber, 2002).
Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις
Η Ισπανία και η Βενετία ήταν οι κύριοι αντίπαλοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Βενετία, ως εμπορική δημοκρατία, είχε έντονο ενδιαφέρον για τη διατήρηση των εμπορικών οδών και των λιμανιών της. Οι συγκρούσεις μεταξύ Βενετίας και Οθωμανών, όπως ο Τέταρτος Βενετοτουρκικός Πόλεμος (1570-1573), είχαν τεράστιες επιπτώσεις για την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή (Setton, 1984).
Η ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 ήταν καθοριστική. Παρότι οι χριστιανικές δυνάμεις, υπό την Ιερή Συμμαχία, πέτυχαν σημαντική νίκη εναντίον του οθωμανικού στόλου, η νίκη αυτή δεν άλλαξε δραστικά την κυριαρχία των Οθωμανών στην Ανατολική Μεσόγειο (Crowley, 2008).
Θρησκευτικές και πολιτισμικές συγκρούσεις
Ο 16ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από έντονες θρησκευτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών, οι οποίες αντικατόπτριζαν την ευρύτερη σύγκρουση πολιτισμών. Οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν τη θρησκεία ως εργαλείο ενοποίησης των κατακτημένων λαών, ενώ οι χριστιανικές δυνάμεις παρουσίαζαν τους πολέμους ως ιερές σταυροφορίες (Finkel, 2006).
Παρά τις συγκρούσεις, η Ανατολική Μεσόγειος υπήρξε και χώρος ανταλλαγής πολιτιστικών και οικονομικών ιδεών. Οι εμπορικοί δρόμοι που διέσχιζαν τη Μεσόγειο συνέδεαν τη Δυτική Ευρώπη με την Ανατολή, ενισχύοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ διαφορετικών λαών και θρησκειών (Braudel, 1995).
Συμπερασματικά η πολιτική κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο κατά τον 16ο αιώνα ήταν αποτέλεσμα σύνθετων γεωπολιτικών, θρησκευτικών και οικονομικών παραγόντων. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατάφερε να κυριαρχήσει στην περιοχή, αλλά οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως η Βενετία και η Ισπανία, αντιστάθηκαν με σθένος. Οι συγκρούσεις αυτές, αν και συχνά βίαιες, διαμόρφωσαν τη γεωπολιτική πραγματικότητα της Ανατολικής Μεσογείου για τους επόμενους αιώνες.
Μέσα σε αυτό το σύνθετο γεωπολιτικό πλαίσιο ακλούθησαν και τα παρακάτω γεγονότα τα οποία έλαβαν χώρα στα τέλη του 1581. Τρεις Ισπανικές γαλέρες οι οποίες βρίσκονταν μεταξύ Μάνης και Κυθήρων είχαν επιδοθεί σε επιθέσεις (κούρσους) εναντίον Τουρκικών μικρών εμπορικών πλοίων τα οποία ονομάζονταν καραμουσαλί. Το περιστατικό που περιγράφεται στα παρακάτω έγγραφα αναφέρεται στην επίθεση των γαλέρων αυτών σε ένα τουρκικό πλοίο ωστόσο οι ίδιες γαλέρες είχαν επιτεθεί σε άλλα τρία 20 ημέρες πριν (Πλουμίδης ΓΣ, 2000).

ΕΓΓΡΑΦΟ 1ο (Μετάφραση από Ιταλικά)

Το παρακάτω έγγραφο το αποστέλλει ο Βενετός Προβλεπτής των Κυθήρων στον Βαίλο (πρέσβη) της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να τον ενημερώσει για τα γενόμενα στο στενό του Κάβο Μαλέα. Ο Προβλεπτής του τονίζει την άγνοια του για την ύπαρξη και δράση των Ισπανών στον θαλάσσιο χώρο της νότιας Πελοποννήσου.

«Εξοχότατε και εξαιρετικά αξιοσέβαστε κύριε,
Κατά τις περασμένες ημέρες, κατά την επίσκεψή μας στο νησί, όπως είναι το σύνηθες, επισκεφθήκαμε επίσης τον Άγιο Νικόλαο στον Αυλέμονα, όπως προβλέπεται. Εκεί βρήκαμε μια γαλέρα γαλλική και δύο τουρκικά καραμουσάλια. Το ένα ήταν μικρό, συνήθως χρησιμοποιούμενο για τη μεταφορά σιτηρών στα Χανιά, ενώ το άλλο ήταν μεγάλο και ερχόταν από την Κορώνη φορτωμένο με λάδι για την Κωνσταντινούπολη. Καθώς δεν έφεραν πιστοποιητικό υγείας, δεν τους επιτρέψαμε να κάνουν στάση και συνεχίσαμε το ταξίδι μας για να ολοκληρώσουμε την επιθεώρησή μας.
Δύο ημέρες μετά, τα εν λόγω καραμουσάλια αναχώρησαν τη νύχτα από το λιμάνι του Αγίου Νικολάου όπου βρίσκονταν. Στη συνέχεια, εμφανίστηκαν τρεις γαλέρες σε αυτά τα νερά, τις οποίες δεν γνωρίζαμε ποιας προέλευσης ήταν. Σε απόσταση περίπου 15 μιλίων από το νησί, κοντά στο Καομάλιο, οι γαλέρες κατέλαβαν τα καραμουσάλια. Οι Τούρκοι που βρίσκονταν στο μεγάλο καραμουσάλι διέφυγαν με τη βάρκα τους προς το Καομάλιο.
Σχετικά με αυτό, σήμερα λάβαμε επιστολή, ημερομηνίας 11 τρέχοντος μηνός, από τον καδή της Μονεμβασιάς, στην οποία παραπονείται ότι, ενώ γνωρίζαμε για τις γαλέρες, δεν προειδοποιήσαμε τα καραμουσάλια και, εξαιτίας αυτού, οι γαλέρες έφυγαν από το νησί μας και προέβησαν στην εν λόγω αιχμαλωσία. Αυτό όμως είναι αντίθετο με την αλήθεια, διότι το περιστατικό συνέβη όπως περιγράφεται παραπάνω και όχι διαφορετικά. Εμείς δεν φέρουμε καμία ευθύνη καθώς δεν γνωρίζαμε τίποτα.
Για αυτό, ενημέρωσα επίσης τους εξοχότατους άρχοντες της Κρήτης. Θέλησα, επίσης, να ενημερώσω την Εξοχότητά σας, ώστε αν προκύψει οτιδήποτε σχετικό με το γεγονός αυτό, όπως συνέβη, να γνωρίζετε σχετικά.

Από τα Κύθηρα, 13 Οκτωβρίου 1581
Γερόνιμο Καπέλλο, Προβλεπτής και Καπετάνιος

Στην πίσω όψη: Προς τον εξοχότατο κύριο Πάολο Κονταρίνι, Μπαΐλο στην Κωνσταντινούπολη.

ΕΓΓΡΑΦΟ 2ο (Μετάφραση από Ιταλικά)

Για το ίδιο περιστατικό ένα μήνα μετά περίπου από τα γεγονότα ο Τούρκος Καδής (δικαστής) της Μονεμβασιάς απευθυνόμενος στον Βενετό Προβλεπτή των Κυθήρων διερωτάται για την πραγματική εξέλιξη των γεγονότων προκειμένου να δώσει και εκείνος αναλυτική αναφορά στην Κωνσταντινούπολη.

«Μεγαλοπρεπέστατε, εξοχότατε, σοφότατε και υπερλαμπρότατε κύριε Προβλεπτά και Καστελάνο του νησιού των Κυθήρων, χαιρετισμούς με κάθε οφειλόμενη και αρμόζουσα ευλάβεια.
Η παρούσα επιστολή μου είναι για να σας ενημερώσω ότι προσήλθαν ενώπιόν μου, ενώ καθόμουν στον τόπο που μου αρμόζει… μερικοί μουσουλμάνοι, εν μέρει από την Κορώνη, εν μέρει από την Κωνσταντινούπολη και άλλοι από διάφορα μέρη. Αυτοί δήλωσαν ότι ταξίδευαν με ένα καραμουσάλι που φόρτωναν στην Κορώνη με λάδι και άλλα αγαθά για να κατευθυνθούν στην Κωνσταντινούπολη. Λόγω κακοκαιρίας, ήρθαν στο λιμάνι σας, που ονομάζεται Αυλέμονας, και ότι η Εξοχότητά σας εισήλθε στο καραμουσάλι και τους είπε ότι πριν από 20 ημέρες τρεις ισπανικές γαλέρες είχαν αιχμαλωτίσει μερικά τουρκικά καραμουσάλια, αλλά προς το παρόν είχαν φύγει και δεν υπήρχε λόγος ανησυχίας.
Με βάση τα λόγια της Εξοχότητάς σας, αυτοί αναχώρησαν τη νύχτα για να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Όμως το πρωί, όταν οι εν λόγω γαλέρες βγήκαν από το νησί σας, κατέλαβαν το καραμουσάλι με το φορτίο του. Εκείνοι εισήλθαν στη βάρκα τους, διέφυγαν και έφτασαν εδώ. Μου ζήτησαν μια επιστολή για να την παραδώσουν στην Πύλη του ευτυχέστατου Μεγάλου Κυρίου, που να είναι πολλά τα χρόνια του. Δεν ήθελα να τους δώσω τέτοια επιστολή, όπως ισχυρίστηκαν, καθώς είμαστε γείτονες. Τους είπα ότι θα γράψω στην Εξοχότητά σας για να μάθω την αλήθεια για το πώς έχουν τα πράγματα και ότι τότε δεν θα διστάσω να πω την αλήθεια. Γράφω, λοιπόν, για αυτόν τον λόγο στην Εξοχότητά σας, για να μάθω από εσάς την αλήθεια, καθώς φαίνεται ότι οι γαλέρες αυτές έβγαιναν από τον τόπο σας και αιχμαλώτισαν τα πλοία, όπως έκαναν με τέσσερα καραμουσάλια, ένα από τα οποία ανήκε στον γιο του Καπιγλίμπαση, ο οποίος κατευθυνόταν στην Αραβία για να καλέσει τους Πασάδες στον γάμο του Γαληνότατου Κυρίου.
Τώρα είναι ανάγκη να δώσουμε αναφορά για αυτό το καραμουσάλι, όπως μας ζητήθηκε. Εάν γνωρίζατε εκ των προτέρων ότι οι κουρσάροι βρίσκονταν στον τόπο σας και δεν μας το αναφέρατε, αν τους δώσατε προμήθειες ή αν δεν γνωρίζατε πώς εξελίχθηκαν τα γεγονότα ή τι έκαναν και αν οι γαλέρες βρίσκονταν εκεί, δώστε μας πληροφορίες με τις επιστολές σας. Έτσι θα μπορέσουμε κι εμείς να γράψουμε την αλήθεια.
Αναμένουμε την απάντηση της Εξοχότητάς σας με αυτή τη βάρκα, καθώς αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονται εδώ για να παραλάβουν την επιστολή. Τίποτε άλλο, να είναι πολλά τα χρόνια σας.
Ο Μεγάλος Καδής της Μονεμβασιάς και της πρώην Μάνης».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί η προσπάθεια με διπλωματικό τρόπο του Τούρκου Καδή να μάθει τι έχει συμβεί στην πραγματικότητα χωρίς να προσβάλει ή να έρθει σε αντιπαράθεση με τον Βενετό Προβλεπτή των Κυθήρων. Ο όρος «γείτονες» που χρησιμοποιεί στο έγγραφο του αναγνωρίζει την έννοια του συνόρου και φυσικά των εμπορικών, πολιτικών και κοινωνικών συναλλαγών που την περίοδο εκείνη δεν ήθελε καμιά από τις δύο δυνάμεις να διαρραγούν. Παράλληλα τον ενημερώνει ότι απευθύνεται σε εκείνον για να μάθει την αλήθεια πριν απυθυνθεί στον Σουλτάνο.
Τέλος ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπογραφή του Τούρκου Καδή με τον όρο «της πρώην Μάνης». Πιθανότατα με την φράση αυτή δηλώνει ότι η Μάνη έστω και «θεωρητικά» υπαγόταν νομικά στην επαρχία της Μονεμβασιάς την περίοδο εκείνη καθώς στην περιοχή της δεν υφίστατο πρακτικά Τουρκική εξουσία στις οικονομικές ή κοινωνικές συναλλαγές ή αντιδικίες των κατοίκων σύμφωνα με τον Ισλαμικό νόμο. Παράλληλα δεν πρέπει να ξεχνιέται ότι μόλις μια δεκαετία πριν μέχρι τον Ιούλιο του 1570 το κάστρο του Πόρτο Κάγιο λειτουργούσε κανονικά έχοντας ενεργή τουρκική φρουρά με τον ανάλογο Αγά. Είναι πιθανό τότε να είχε οριστεί και ο ανάλογος Καδής που εν τέλει τέθηκε στην Μονεμβασιά μετά την κατάληψη του κάστρου από τους Μανιάτες και Βενετούς. (Τσικνάκη, 2012).

Σημειώσεις 

Ο καδής είναι ιεροδίκης που δικάζει με βάση το θρησκευτικό νόμο (σαρία), ενώ ασκεί επίσης εξωδικαστικές λειτουργίες, όπως η διαμεσολάβηση, η κηδεμονία επί ορφανών και ανηλίκων, καθώς και η εποπτεία και ο έλεγχος των δημοσίων έργων. Η λέξη «καδής» προέρχεται από ένα αραβικό ρήμα που σημαίνει να «κρίνει» ή να «αποφασίσει».
Καραμουσάλι s. m. [από το τουρκ. qarāmussāl, μέσω το γρ. mod.]. – Είδος ιστιοφόρου, για φορτίο, που χαρακτηρίζεται από ψηλό κάστρο πρύμνης, που χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι από τον 13ο έως 17ο αιώνα.

Χάρτης των Κυθήρων του 1574. Διακρίνεται το λιμάνι του Αγίου Νικολάου και η Ελαφόνησος. Ενδιαφέρον αποτελεί ότι σε διάφορους χάρτες της εποχής αναγράφεται λάθος ο Κάβο Μαλέας ως κάβος της Μάνης.

Πηγές

• Braudel, F. (1995). The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II (Vol. 1). HarperCollins.
• Crowley, R. (2008). Empires of the Sea: The Siege of Malta, the Battle of Lepanto, and the Contest for the Center of the World. Random House.
• Finkel, C. (2006). Osman’s Dream: The History of the Ottoman Empire. Basic Books.
• Hess, A. C. (1970). «The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of the Oceanic Discoveries, 1453-1525.» The American Historical Review, 75(7), 1892-1919.
• Imber, C. (2002). The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan.
• Setton, K. M. (1984). The Papacy and the Levant (1204-1571), Volume IV: The Sixteenth Century. The American Philosophical Society.
• Πλουμίδης ΓΣ. (2000). Περιστατικά Πειρατικής Λείας τέλη 16ου αιώνα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
• Τσικνάκη Γ. Κ. (2012). Το φρούριο του πόρτο Κάγιο στην Μάνη, Λακωνικαί Σπουδαί, τόμος 20, Αθήνα.
• Biblioteca Riccardiana, Ricc. 1978, ERASMO MAGNO DA VELLETRI, Imprese delle galere toscane, Sec. XVI fine-XVII inizi (1597-1616), Assalto ad un caramussale turco, c. 129r, http://www.istitutodatini.it/biblio/images/it/riccard/1978/dida/129r.htm
• B. Hallaq, Wael (2009). An Introduction to Islamic law. Oxford University Press. σελίδες 175–6. ISBN 9780521678735
• Online Dictionary, Institute of the Italian Encyclopedia founded by Giovanni Treccani, caramussale, https://www.treccani.it/vocabolario/caramussale/
• https://nwcartographic.com/products/greece-cerigo

https://maniatika.