Για ποιον χτυπά η καμπάνα (κι η ιστορία ενός τραγουδιού)

Από τις φωτογραφίες του Έντρε Φρίντμανν (γνωστότερου με το ψευδώνυμο Ρόμπερτ Κάπα) από τον Ισπανικό Εμφύλιο

«Με πληγώνει ο θάνατος οποιουδήποτε ανθρώπου, γιατί ανήκω στην Ανθρωπότητα. Επομένως, ποτέ μη βάλεις να ρωτήσουν για ποιον χτυπά η καμπάνα. Χτυπά για σένα».

Τζων Ντανν

["No man is an Island, intire of it selfe; every man is a peece of the Continent, a part of the maine; if a Clod bee washed away by the Sea, Europe is the lesse, as well as if a Promontorie were, as well as if a Mannor of thy friends or of thine owne were; any mans death diminishes me, because I am involved in Mankinde; And therefore never send to know for whom the bell tolls; It tolls for thee." John Donne "Devotions upon Emergent Occasions", Meditation XVII, 1624]

Συχνά έχω αναρωτηθεί για ποιο λόγο ο Έρνεστ Χέμινγουέυ εμπνεύσθηκε τον τίτλο του μυθιστορήματος σχετικά με τις εμπειρίες του κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο από τις γραμμές αυτές του Άγγλου ποιητή, δικηγόρου και ιερωμένου του 17ου αι. Τζων Ντανν. Ο Ντανν έγραφε τους υπαρξιακούς προβληματισμούς του αμέσως μετά την ανάρρωσή του από μια ασθένεια που φαινόταν ότι θα του πάρει τη ζωή, άρα εκτός οποιουδήποτε πολιτικού συγκειμένου. Να ήταν άραγε αισθητικής φύσης επιλογή; Λογοτεχνική διαίσθηση; Ή, μάλλον, ο διαχρονικός και πανανθρώπινος χαρακτήρας μιας αδιαμφισβήτητης αλήθειας;

Όπως συμβαίνει συνήθως, τα θυμήθηκα όλα αυτά με ασήμαντη, τυχαία αφορμή. Παρακολούθησα συμπτωματικά την πρόσφατη ταινία (συμπαθητική χωρίς κάτι περισσότερο) με θέμα τη σχέση του Χέμινγουέυ με τη Μάρθα Γκέλλχορν. Και καθώς μεγάλο μέρος της υπόθεσης διαδραματίζεται στα χρόνια του Ισπανικού Εμφύλιου, ακούγεται στην ταινία και το αγαπημένο τραγούδι των Ισπανών Δημοκρατικών, το οποίο ξαναθυμήθηκα και μου καρφώθηκε στο μυαλό… Το τραγούδι αυτό έχει μεγάλη ιστορία, μια και γράφτηκε το 1808, στα χρόνια των Ναπολεόντειων Πολέμων, όταν οι Ισπανοί είχαν εξεγερθεί ενάντια στους Γάλλους εισβολείς.

Ο Χέμινγουέυ και η Γκέλλχορν στην Κίνα, το 1941

Η Καρμέλα του τίτλου, που μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι είναι η εκλεκτή της καρδιάς του αφηγητή των στίχων, πρέπει να υπήρχε στο τραγούδι από τότε. Οι στίχοι, όμως, διασκευάσθηκαν από τους Ισπανούς μαχητές. Στην πραγματικότητα, το τραγούδι είναι γνωστό με πολλούς και διάφορους τίτλους: «El paso del Ebro» («Το Πέρασμα του Έβρου»), «El Ejército del Ebro» («Η Στρατιά του Έβρου»), «Viva la XV Brigada» («Ζήτω η 15η Ταξιαρχία») και, φυσικά, «¡Ay, Carmela!». Υπάρχουν δύο βασικές εκδοχές των στίχων του, η πρώτη για τη «Στρατιά του Έβρου» κι η δεύτερη για τη 15η Ταξιαρχία, με άπειρες παραλλαγές, στις οποίες μπλέκονται οι στροφές των δύο κύριων εκδοχών.

Η πρώτη έχει ως εξής:

«El Ejército del EbroRumba la rumba la rumba bam bam!Una noche el río pasó,Ay Carmela, ay Carmela.Y a las tropas invasorasRumba la rumba la rumba bam bam !Buena paliza les dió,Ay Carmela, ay Carmela.El furor de los traidoresRumba la rumba la rumba bam bam !Lo descarga su aviación,Ay Carmela, ay Carmela.Pero nada pueden bombasRumba la rumba la rumba bam bam !Donde sobra corazón,Ay Carmela, ay Carmela.Contrataques muy rabiososRumba la rumba la rumba bam bam !Deberemos resistir,Ay Carmela, ay Carmela.Pero igual que combatimosRumba la rumba la rumba bam bam !Prometemos resistir,Ay Carmela, ay Carmela». 

Φωτογραφία του Ρ. Κάπα από τον Ισπανικό Εμφύλιο

[και σε πρόχειρη μετάφραση, παραλείποντας τα ευφωνικά γεμίσματα και τις συνεχείς επικλήσεις στη συμπαθή Καρμέλα

«Η Στρατιά του Έβρου πέρασε μια νύχτα το ποτάμι κι έδωσε ένα καλό μάθημα στους εισβολείς.Των προδοτών η αεροπορίαπάνω μας ξερνάει την οργή της.Μα τίποτα δεν μπορούν να κάνουν οι βόμβεςόταν περισσεύει η καρδιά.Στις τόσο οργισμένες αντεπιθέσειςπρέπει ν' αντισταθούμε.Όπως πολεμήσαμε,υποσχόμαστε ν' αντισταθούμε».]

Και τώρα η δεύτερη, για τη 15η Ταξιαρχία:

«Viva la Quince Brigada,
rumba la rumba la rumba la.
Viva la Quince Brigada,
rumba la rumba la rumba la
que se ha cubierto de gloria,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!que se ha cubierto de gloria,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!

Luchamos contra los moros,
rumba la rumba la rumba la.
Luchamos contra los moros,
rumba la rumba la rumba la
mercenarios y fascistas,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!mercenarios y fascistas,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!

Solo es nuestro deseo,
rumba la rumba la rumba la.
Solo es nuestro deseo,
rumba la rumba la rumba la
acabar con el fascismo,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!acabar con el fascismo,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!

En los frentes de Jarama,
rumba la rumba la rumba la.
En los frentes de Jarama,
rumba la rumba la rumba la
no tenemos ni aviones, ni tanques ni cañones,¡Ay Carmela!no tenemos ni aviones, ni tanques ni cañones,¡Ay Carmela!

Ya salimos de España,
rumba la rumba la rumba la.
Ya salimos de España,
rumba la rumba la rumba la
a luchar en otros frentes,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!a luchar en otros frentes,¡Ay Carmela! ¡Ay Carmela!»

[«Ζήτω η 15η Ταξιαρχία,
που έχει δοξαστεί!

Πολεμήσαμε ενάντια στους Μαυριτανούς,
τους μισθοφόρους και τους φασίστες.

Μία μονάχα είναι η επιθυμία μας,
να ξεμπερδέψουμε με τον φασισμό.

Στο μέτωπο της μάχης στη Χαράμα,
δεν είχαμε αεροπλάνα, ούτε άρματα μάχης ούτε κανόνια.

Μα από τότε αφήσαμε την Ισπανία,
για να πολεμήσουμε σ' άλλα μέτωπα».]

Η Μάχη της Χαράμα δόθηκε τον Φεβρουάριο του 1937. Ξεκίνησε με τη μαζική επίθεση των δυνάμεων του Φράνκο κατά των Δημοκρατικών, με στόχο την κατάληψη της Μαδρίτης. Τελείωσε με θρίαμβο των δημοκρατικών δυνάμεων. Η Μάχη του Έβρου (Ιούλιος-Νοέμβριος 1938) ήταν η σπουδαιότερη και σκληρότερη του Ισπανικού Εμφυλίου. Ήταν η τελευταία μεγάλη αντεπίθεση των Δημοκρατικών. Η στρατηγική αποτυχία τους επιτάχυνε τον ερχομό της ήττας. Η 15η Διεθνής Ταξιαρχία συγκροτήθηκε στο Αλμπαθέτε το 1937 κι αποτελούταν κυρίως από Βρετανούς, Αμερικανούς, Βέλγους και το βαλκανικό Τάγμα Ντιμιτρόφ. Πολέμησε και στη Χαράμα και στη Μάχη του Έβρου.

Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, το φιλμ «Άι Καρμέλα» του Κάρλος Σάουρα (1990), το οποίο αρχίζει και τελειώνει με το ομώνυμο τραγούδι.

Για να μην ξεχαστώ: το τραγούδι όπως ακουγόταν στην πρόσφατη ταινία, παλαιότερη εκτέλεσή του, και τραγουδισμένο από τη Μ. Φαραντούρη.

Και γιατί σας λέω όλα αυτά τα πιθανώς άχρηστα; Επειδή… πάντα με εντυπωσίαζε ο άδολος ρομαντισμός και ιδεαλισμός που περιέβαλλε τον αγώνα των Ισπανών Δημοκρατικών και η συγκινητική διεθνής συμπαράσταση της οποίας αυτός έτυχε. Κι επειδή εξακολουθώ να πιστεύω ότι κύρια αιτία της τελικής ήττας δεν ήταν κατ’ ανάγκη η (αφελής;) αισιοδοξία, αλλά οι έριδες, τα ξεκαθαρίσματα λογαριασμών και οι μικρότητες… κι όλα αυτά συνήθως με επικλήσεις στη λογική και τον ρεαλισμό…

http://rogerioscommentaires.wordpress.com